સોમનાથ મંદિર : જાણો આ મંદિરને કેટલી વખત અને કોણે તોડ્યું અને કઈ રીતે ફરી બાંધવામાં આવ્યું

સોમનાથ મંદિર (Somnath Temple), ગુજરાતના સૌરાષ્ટ્રના વેરાવળ નજીક પ્રભાસ પાટણમાં આવેલું, ભારતના સૌથી પવિત્ર તીર્થસ્થાનોમાંનું એક છે. આ મંદિર ભગવાન શિવના 12 જ્યોતિર્લિંગો (Jyotirlinga) પૈકીનું પ્રથમ જ્યોતિર્લિંગ માનવામાં આવે છે. સોમનાથ, જેનો અર્થ થાય છે 'સોમનો નાથ' (Lord of the Moon), એક એવું સ્થળ છે જ્યાં ભગવાન મહાદેવ અગ્નિના સ્તંભ રૂપે પ્રગટ થયા હોવાની માન્યતા છે. આ મંદિરનો ઇતિહાસ હજારો વર્ષ જૂનો છે અને તેનું સ્થાન ત્રિવેણી સંગમ (Triveni Sangam) - કપિલા, હિરણ અને સરસ્વતી નદીઓના સંગમ - ને કારણે પણ વિશેષ મહત્વ ધરાવે છે. ચાલો, જાણીએ કે આ મંદિર કેટલી વખત નાશ પામ્યું અને કેટલી વખત ફરી બંધાયું?

સોમનાથ મંદિરનો નાશ અને પુનર્નિર્માણનો ઇતિહાસ

સોમનાથ મંદિરનો ઇતિહાસ હજારો વર્ષોનો છે, અને તેનું નિર્માણ અને વિનાશ ઘણી વખત થયા છે. પૌરાણિક કથા અનુસાર, સોમનાથ મંદિરનું પ્રથમ નિર્માણ ચંદ્રદેવે (Moon God) સત્યયુગમાં સોનાથી કર્યું હતું, ત્યારબાદ ત્રેતાયુગમાં રાવણે ચાંદીથી, અને દ્વાપરયુગમાં ભગવાન શ્રી કૃષ્ણે લાકડાથી તેનું પુનર્નિર્માણ કર્યું હતું. જોકે, એ બાદ આ મંદિર પર કેટલા હુમલાઓ થયા અને કેટલી વખત તેને ફરી બાંધવામાં આવ્યું તેની વિગતો નીચે મુજબ છે.

1. પ્રથમ નાશ (ઈ.સ. 725): અલ-જુનૈદનો હુમલો ઐતિહાસિક રીતે, સોમનાથ મંદિરનો પ્રથમ નોંધાયેલો વિનાશ ઈ.સ. 725 માં થયો, જ્યારે સિંધના આરબ ગવર્નર અલ-જુનૈદે (Al-Junayd) ગુજરાત અને રાજસ્થાન પર હુમલો કર્યો. આ હુમલામાં મંદિરનો નાશ થયો હોવાનું કેટલાક ઇતિહાસકારો માને છે, જોકે આ માટે પુરાવાનો અભાવ છે. આ પછી, મૈત્રક વંશના રાજા મૈત્રે (Maitre) દ્વારા ઈ.સ. 649 ની આસપાસ બીજું મંદિર બાંધવામાં આવ્યું હતું, જેનું પુનર્નિર્માણ આ હુમલા બાદ કરવું પડ્યું.

આ પણ વાંચો : જાણો પુરીનું જગન્નાથ મંદિર કેમ ભારતનું સૌથી રહસ્યમય મંદિર ગણાય છે? વૈજ્ઞાનિક તર્કને પણ પડકારે છે.

2. બીજો નાશ (ઈ.સ. 1026): મહમૂદ ગઝનવીનો હુમલો સોમનાથ મંદિરનો સૌથી પ્રખ્યાત અને વિનાશકારી હુમલો ઈ.સ. 1026 માં મહમૂદ ગઝનવી (Mahmud of Ghazni) દ્વારા થયો. 11મી સદીમાં, ચાલુક્ય વંશના રાજા ભીમા પ્રથમ (Bhima I) ના શાસન દરમિયાન, મહમૂદે ગુજરાત પર આક્રમણ કર્યું અને સોમનાથ મંદિરને લૂંટી લીધું. તેણે જ્યોતિર્લિંગ (Shivalinga) ને તોડી નાખ્યું અને 20 મિલિયન દિનારની સંપત્તિ લૂંટી લીધી. આ હુમલામાં લગભગ 50,000 હિન્દુઓનો સંહાર થયો હોવાનું કહેવાય છે. 11મી સદીના પર્શિયન ઇતિહાસકાર અલ-બિરુની (Al-Biruni) એ મંદિરની અપાર સંપત્તિનું વર્ણન કર્યું હતું, જેમાં 300 સંગીતકારો, 500 નૃત્યાંગનાઓ અને 300 નાઈઓનો સમાવેશ થતો હતો. આ હુમલા બાદ, ચાલુક્ય રાજા ભીમદેવ અને પરમાર વંશના રાજા ભોજે (Bhoj) ઈ.સ. 1042 ની આસપાસ મંદિરનું પુનર્નિર્માણ કર્યું. 3. ત્રીજો નાશ (ઈ.સ. 1299): અલાઉદ્દીન ખિલજીનો હુમલો ઈ.સ.1299 માં, દિલ્હી સલ્તનતના અલાઉદ્દીન ખિલજીના સેનાપતિ ઉલુગ ખાને (Ulugh Khan) ગુજરાત પર હુમલો કર્યો અને સોમનાથ મંદિરને ફરી નાશ કર્યો. ઇતિહાસકાર કિશોરી સરણ લાલના જણાવ્યા મુજબ, શિવલિંગને તોડીને તેના ટુકડાઓ દિલ્હી લઈ જવામાં આવ્યા અને ત્યાં મુસ્લિમોના પગ નીચે નાખવામાં આવ્યા. આ હુમલા બાદ, ચુડાસમા વંશના રાજા મહિપાલદેવે (Mahipaldeva) ઈ.સ. 1308 માં મંદિરનું પુનર્નિર્માણ કર્યું, અને તેના પુત્ર ખેંગરે (Khengara) ઈ.સ. 1331-1351 ની વચ્ચે શિવલિંગની પુનઃસ્થાપના કરી. 4. ચોથો નાશ (ઈ.સ. 1395): ઝફર ખાનનો હુમલો ઈ.સ. 1395 માં, દિલ્હી સલ્તનતના ગુજરાતના છેલ્લા ગવર્નર ઝફર ખાને (Zafar Khan), જે પાછળથી ગુજરાત સલ્તનતના સ્થાપક બન્યા, મંદિરને ત્રીજી વખત નાશ કર્યો. આ હુમલામાં મંદિરની પવિત્રતા અને સંપત્તિને ફરીથી લૂંટવામાં આવી. આ પછી, સોલંકી વંશના રાજા કુમારપાલે (Kumarapala) ઈ.સ. 1150 ની આસપાસ મંદિરનું પુનર્નિર્માણ કર્યું. આ નિર્માણમાં નવું મંદિર, એક મજબૂત કિલ્લાની દિવાલ, રાજાઓ માટે સભાગૃહ, શુદ્ધ પાણીનું જળાશય અને પૂજારીઓ માટે નિવાસો બનાવવામાં આવ્યા. ભવ બૃહસ્પતિ (Bhava Brihaspati) નામના પાશુપત સંપ્રદાયના વિદ્વાને આ પુનર્નિર્માણનું નેતૃત્વ કર્યું. 5. પાંચમો નાશ (ઈ.સ.1451): મહમૂદ બેગડાનો હુમલો ઈ.સ. 1451 માં, ગુજરાત સલ્તનતના સુલતાન મહમૂદ બેગડાએ (Mahmud Begada) સોમનાથ મંદિર પર હુમલો કરીને તેને નાશ કર્યો. આ હુમલામાં મંદિરની સંપત્તિ લૂંટાઈ અને તેનું નુકસાન થયું. આ ઘટના બાદ, મંદિરનું આંશિક પુનર્નિર્માણ થયું, પરંતુ તેની પૂર્વ ભવ્યતા પુનઃસ્થાપિત થઈ શકી નહીં.

આ પણ વાંચો : રાજસ્થાનમાં આવેલા આ મંદિરમાં લગભગ 25,000 થી વધારે ઉંદરો છે. જાણો તેમને પવિત્ર કેમ માનવામાં આવે છે? 6. છઠ્ઠો નાશ (ઈ.સ.1546): પોર્ટુગીઝ હુમલો ઈ.સ. 1546 માં, પોર્ટુગીઝ આક્રમણકારોએ (Portuguese) સોમનાથ મંદિર પર હુમલો કર્યો, જેના વિશે ઓછા પુરાવા ઉપલબ્ધ છે. આ હુમલામાં મંદિરને નુકસાન થયું હોવાનું માનવામાં આવે છે. આ સમયે, મંદિરની જાળવણી ઓછી થઈ ગઈ હતી, અને તેનો ઉપયોગ આંશિક રીતે મસ્જિદ તરીકે પણ થયો હોવાનું કેટલાક ઇતિહાસકારો જણાવે છે. 7. સાતમો નાશ (ઈ.સ. 1706): ઔરંગઝેબનો હુમલો મુઘલ સમ્રાટ ઔરંગઝેબે (Aurangzeb) ઈ.સ. 1701 માં સોમનાથ મંદિરને સમારકામ ન કરી શકાય તેવી રીતે નાશ કરવાનો આદેશ આપ્યો, અને ઈ.સ. 1706 માં મંદિરનો વિનાશ થયો. આ હુમલા બાદ, મંદિરની ભવ્યતા લગભગ નાશ પામી. ઈ.સ. 1783 માં, ઇન્દોરની રાણી અહલ્યાબાઈ હોલ્કરે (Ahilyabai Holkar) જૂના મંદિરથી થોડે દૂર નવું મંદિર બાંધ્યું, જેમાં શિવલિંગને ગુપ્ત ભૂગર્ભ ગર્ભગૃહમાં સ્થાપિત કરવામાં આવ્યું જેથી ભવિષ્યના હુમલાઓથી તેનું રક્ષણ થઈ શકે.

8. આધુનિક પુનર્નિર્માણ (ઈ.સ. 1950-1951): સરદાર પટેલનું યોગદાન ભારતની આઝાદી બાદ, જૂનાગઢ રાજ્યનું ભારતમાં વિલીનીકરણ થયું, અને 12 નવેમ્બર 1947ના રોજ, ભારતના પ્રથમ ગૃહમંત્રી સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલે (Sardar Vallabhbhai Patel) સોમનાથ મંદિરના પુનર્નિર્માણની જાહેરાત કરી. આ પ્રોજેક્ટનું નેતૃત્વ કે. એમ. મુનશી (K. M. Munshi) એ કર્યું, જેમણે તેમના પુસ્તક 'સોમનાથ: ધ શ્રાઈન ઇટર્નલ' માં મંદિરના ઇતિહાસનું વિગતવાર વર્ણન કર્યું. મહાત્મા ગાંધીએ આ પુનર્નિર્માણને આશીર્વાદ આપ્યા અને સરકારના પૈસાથી નહી પરંતુ પરંતુ લોકોના દાનથી નિર્માણ થાય એવું સૂચન કર્યું. જેના માટે શ્રી સોમનાથ ટ્રસ્ટ (Shree Somnath Trust) ની સ્થાપના થઈ, અને 1950-1951 દરમિયાન, ચાલુક્ય શૈલી (Chalukya Style) માં નવું મંદિર બાંધવામાં આવ્યું. 11 મે 1951ના રોજ, ભારતના પ્રથમ રાષ્ટ્રપતિ ડૉ. રાજેન્દ્ર પ્રસાદે (Dr. Rajendra Prasad) મંદિરની પ્રાણપ્રતિષ્ઠા કરી. આ મંદિરનું નિર્માણ રૂ. 24.92 લાખના ખર્ચે થયું, અને તે સોમપુરા સલાટ (Sompura Salat) ની કુશળતાનું પ્રતીક છે.

સોમનાથ મંદિરનો ઇતિહાસ ભારતની અજેય ભાવના અને પુનર્નિર્માણની શક્તિનું પ્રતીક છે. તે ઓછામાં ઓછું સાત વખત નાશ પામ્યું,અને દરેક વખતે હિન્દુ રાજાઓ દ્વારા તેનું ફરી નિર્માણ કરવામાં આવ્યું. ડૉ. રાજેન્દ્ર પ્રસાદે 1951માં કહ્યું હતું, "સોમનાથ મંદિર એ દર્શાવે છે કે પુનર્નિર્માણની શક્તિ હંમેશાં વિનાશની શક્તિ કરતાં મોટી હોય છે." આજે, સોમનાથ મંદિર ભારતના સાંસ્કૃતિક અને આધ્યાત્મિક વારસાનું પ્રતીક તરીકે ઊભું છે, જે દર વર્ષે લાખો શ્રદ્ધાળુઓને આકર્ષે છે.